Guido de Vries Projectmanagement

Projectomschrijving

ZOMERETALAGE STROBOUW AAN STROMARKT, MONOLIET

vrijdag 15 juli tot 12 september 2011

De zomeretalage van Architectuurcentrum Rondeel bestaat dit jaar uit 250 strobalen die gestapeld zijn tot een monoliet van 5 x 5 x 4 meter.

Beeldend kunstenaar Robbert van der Horst uit Ermelo is de bedenker en maker van dit volume. Van 15 t/m 21 juli maakt Robbert in de monoliet een sacrale, stille binnenruimte door het stro uit te graven. Tegelijkertijd ontstaat er naast het volume ... Read moreeen grote berg stro. Hiermee ontstaat een verwarrend beeld: immers, geperst stro neemt minder ruimte in dan het losse stro dat uit het volume wordt gehaald.

verslag bijeenkomst 8 september (door Tom de Vries)

Sinds enkele jaren organiseert Architectuurcentrum Rondeel tijdens de vakantieperiode, als het centrum gesloten is, een zomeretalage waarbij kunstenaars gevraagd worden een vanaf de straat zichtbare invulling van de ruimte te maken. Op 8 september werd het project MONOLIET van beeldend kunstenaar Robbert van der Horst afgesloten met een lezing over strobouw. Programmaraadslid Marc Harmsen introduceerde de bijeenkomst door een zakje tarwekorrels te tonen: ‘Dit is de start. Als je dit in de grond stopt, kun je een half jaar later de grondstoffen voor je voedsel én voor je huis oogsten!’

MONOLIET is een groot volume, opgebouwd uit strobalen, dat vervolgens werd uitgehold. Na twee maanden van opbouwen, uithollen en stof happen en een week waarin bezoekers ook de doodstille ruimte van binnen konden ervaren, gaf Robbert een toelichting over zijn gevecht met het stro en zijn fascinatie voor het tijdelijke van zijn stroprojecten. Maar een architectuurcentrum wil natuurlijk ook iets meer weten van strobouwtechnieken zoals die in de architectuur worden toegepast. Daarvoor was architect Michel Post van ORIO Architecten uitgenodigd om als voorzitter van Strobouw Nederland te vertellen over stro als isolatiemateriaal en als dragend constructiemateriaal.

Een idee laten stollen
Toen Robbert van der Horst tijdens een Oerol-festival op Terschelling in gesprek kwam met een gevluchte Armeense boer in een lokaal asielzoekerskamp, realiseerde hij zich de impact van het losraken en loskomen van de plek waar je je thuis voelt. Dit was het begin van een reeks projecten die juist die ervaring zichtbaar en beleefbaar probeerden te maken. Stro is daarin één van de door hem gebruikte materialen. Zo bouwde hij in 2002 voor het TheaterFestival Boulevard Den Bosch het project BoeR, een theatrale installatie van een los van de grond staande ruimte van strobalen. De installatie was geplaatst op een weiland. Bezoekers konden er dagelijks tweemaal getuige zijn van het binnenleiden van de koeien, het melken door de boer en het weer uitlopen van de koeien. Robbert: ‘Daarmee werd de essentie van het boer-zijn zichtbaar’. De installatie heeft 10 dagen gefunctioneerd. Die tijdelijkheid van het project, het laten stollen van een idee of gedachte, is een kenmerk van zijn werk-op-locatie.

Een kasteel van 10.000 strobalen
Als vervolg op dit project werd Robbert in 2007 door theatergezelschap de Peergroup gevraagd iets te maken waarin de landbouw centraal zou staan. Hij ontwierp en bouwde in Veenhuizen een 14 meter hoog strokasteel, bestaande uit 12 toren rond een binnenplaats. Het kasteel werd opgebouwd uit maar liefst 10.000 strobalen en 4.500 stalen pinnen die de boel bij elkaar hielden. Het kasteel werd gebruikt voor het organiseren van debatten en het houden van voorstellingen met als thema de rol en de toekomst van de landbouw en de voedselproductie. Uiteindelijk heeft het kasteel twee jaar stand gehouden. Later maakte Robbert nog meer stroprojecten, onder andere op het jaarlijkse festival Lowlands, waar hij een groot stiltecentrum van strobalen maakte. Al die stroprojecten bevonden zich in de openlucht. Met de Monoliet in het Architectuurcentrum Rondeel maakte hij nu voor het eerst een stroproject binnenshuis. Een project dat niet alleen uit het stapelen van strobalen bestond maar ook uit het uithollen daarvan. ‘Het is een ketsbaar project, anders dan architecten gewend zijn. Ik heb hier een gebouw gemaakt door iets weg te halen. Ik heb er veel voor gedaan. Het was een gevecht met het stro en ik heb er allerlei technieken voor beproefd. Van kettingzagen tot haakse slijpmachines. De een liep vast, de ander liet het stro bijna in brand vliegen.’ Uiteindelijk bleek een haakse slijpmachine met variabel toerental en een hele dunne slijpschijf het beste te werken.

Gebouwen van stro
De projecten van Robbert van der Horst zijn tijdelijke kunstwerken en geen gebouwen. Daarmee kan hij zich deels onttrekken aan de regelgeving zoals het Bouwbesluit. Toch werd hij meermalen geconfronteerd met vragen van de brandweer en gemeenteambtenaren. Maar met geleidelijkheid, gebruikmakend van eerdere toezeggingen door anderen in eerdere projecten, kon hij vaak uiteindelijk toch zijn werken gerealiseerd krijgen. Veiligheid voor publiek is daarbij altijd doorslaggevend. Dat is anders als er geen kunstwerken maar gebouwen gemaakt worden van stro. Michel Post van ORIO Architecten weet daar alles van. Zijn inleiding start met een liefdesverklaring aan het stro: ‘Je kunt er organische vormen mee maken met de natuur als leidraad; je brengt er het bouwen mee terug naar de mens, je kunt er zelf mee bouwen, het brengt plezier op de bouwplaats en het is daarmee ook een sociaal gebeuren.’ Michel geeft om te beginnen een kort historisch overzicht van het bouwen met stro. Strobalen werden voor het eerst gemaakt in 1893 toen de eerste pers ontwikkeld werd. In 1938 werd in het Amerikaanse Nebraska de eerste woning van strobalen gebouwd en in Heeze volgde de eerste Nederlandse woning. Om ongedierte, brand en vochtproblemen te weren, moeten de strobalen altijd afgewerkt worden, meestal met leem. Pas vanaf de jaren zeventig wordt er regelgeving ontwikkeld. In 1998 werd in Zeeland voor het eerst een vergunning afgegeven voor het bouwen van een woonhuis waarin strobalen in een houtskelet werden toegepast.

Over feiten, vooroordelen en experimenten
Strobouw Nederland werd in 1997 gestart door een groep pioniers en in 2010 kreeg het de zelfstandige status van vereniging waarvan Michel nu voorzitter is. Een belangrijke reden waarom strobouw nu enorm veel belangstelling krijgt is de belangrijke CO2 besparing die er mee bereikt kan worden. De hoge thermische isolatiewaarde is van belang (Rc = 8,3 of 9,1 m2⋅K/W) en niet te vergeten de akoestische kwaliteiten. Strobouw kent in hoofdzaak twee bouwmethodes; niet dragend, meestal opgenomen in een constructie van hout, heeft het vooral een isolerende en vlakvullende functie. Strobalen kunnen ook als dragend constructiemateriaal worden toegepast maar die bouwwijze is in Nederland voor woongebouwen (nog) niet toegestaan. Na een opsomming van enkele veel gehoorde vooroordelen - zoals de muizen (‘is een fabel want geperst stro in niet doordringbaar’) of de onmogelijkheid om bijvoorbeeld een keukenkastje op te hangen (‘er zijn speciale pluggen op de markt’) en het vermeende brandgevaar (‘een afwerking met leem zorgt voor 90 minuten brandwerendheid’) – laat Michel een groot aantal voorbeelden zien van strobouw. Zoals de typische organische of antroposofische architectuur die door velen ook wel houtje-touwtje wordt genoemd, maar ook moderne, strakke architectuur die vooral nu voorkomt dankzij de toenemende prefabricage van bouwelementen waarin stro verwerkt is. Michel benadrukt dat het gebruik van strobalen in de bouw en architectuur nog in de experimenteerfase zit. Dat gaat dan bijvoorbeeld over de effecten van het vocht in het stro op onder meer het binnenklimaat of het gebruik van waterdichte maar wel ademende afwerkingen aan de buitenzijde. Ook het gebruik van strobalen als dragend constructiemateriaal is met name in Nederland nog in een beginstadium (er zijn wel enkele voorbeelden van die vervolgens ‘gedoogd’ bewoond worden).
Tot slot noemt Michel zijn ontwerp voor de 23 Aardwoningen in het nabij gelegen Olst die naar verwachting in 2012 zullen worden opgeleverd. Hier is niet de isolerende kwaliteiten van stro ingezet maar juist de massa van (hergebruikte) bouwmaterialen. Ook dat is ecologisch en organisch.

door Tom de Vries